Παθήσεις της Περίθαλψης και του Εθελοντισμού

Όταν σώνεται η συμπόνια... 

  Η κόπωση συμπόνιας* η compassion fatigue αφορά την κοινή εμπειρία εξάντλησης που παθαίνουν οι εργαζόμενοι και οι περιθάλποντες/ουσες που βοηθούν ανθρώπους με ζητήματα ψυχικής ή νευρολογικής υγείας ενώ ορίζεται ως διαταραχή. Μπορεί όμως να επηρεάσει και οποιονδήποτε εκτίθεται συνεχώς στον πόνο ή την αγωνία άλλων ανθρώπων όπως φίλους ή και συγγενείς. Ακόμη την συναντάμε και στα επαγγέλματα σκληρού κοινωνικού πεδίου όπως της Πολιτικής Προστασίας ή της Προστασίας του Πολίτη. 

  Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση όπου η συνεχής έκθεση στον πόνο, τη θλίψη, την αγωνία και τα τραύματα των άλλων οδηγεί σε συναισθηματική εξάντληση, μειωμένη συμπόνια και τελικά σε ένα αίσθημα απάθειας. Έτσι αυτή η διαταραχή του μετατραυματικού stress μετονομάστηκε σε κόπωση συμπόνιας για την αποφυγή στιγματιστικών όρων...

«Κόπωση συμπόνιας» ή «επαγγελματική εξουθένωση-burnout»;

  Είναι ψυχικές καταστάσεις που δεν θα πρέπει να συγχέονται. 

  Η κόπωση συμπόνιας αφορά τα αρνητικά συναισθήματα που προκύπτουν όταν κάποιος βοηθά άλλους, ιδιαίτερα όταν εκτίθεται συνεχώς στον πόνο, την απελπισία ή και το τραύμα τους. Το άτομο θέλει να συνεχίσει να προσφέρει, αλλά αισθάνεται καταβεβλημένο από την επαφή με τον πόνο των άλλων. Συχνά αναφέρεται και ως Δευτερογενές Τραύμα, καθώς το τραύμα των άλλων γίνεται μέρος της δικής του εμπειρίας. 

Η διαφορά και η ομοιότητα της Κόπωσης Συμπόνιας με την Επαγγελματική Εξουθένωση

 Το burn out ή Επαγγελματική Εξουθένωση είναι μια γενική ψυχολογική εξάντληση και έλλειψη ενδιαφέροντος ή κινήτρου για τη δουλειά. (Δείτε το σχετικό άρθρο δημοσιευμένο στο Blog της ΚΟΦιΨΥ). Αναπτύσσεται σταδιακά λόγω παρατεταμένου άγχους και μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε επάγγελμα. Το πρωτόκολλο του Π.Ο.Υ., διευκρινίζει ότι το burn-out «αναφέρεται σε φαινόμενα σχετικά με το επαγγελματικό περιβάλλον και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για την περιγραφή εμπειριών σε άλλους τομείς της ζωής» όπως η κόπωση συμπόνιας.

Πώς εμφανίζεται η κόπωση συμπόνιας;

  Η κόπωση αυτή αναπτύσσεται σταδιακά. Στην αρχή μπορεί να μην είναι εύκολα αντιληπτή καθώς τα σημάδια της μπορεί να είναι διακριτικά ή αδιόρατα. Με τον καιρό αυτά τα συμπτώματα επιδεινώνονται οδηγώντας σε βαθύτερα προβλήματα όπως κατάθλιψη, άγχος, και αίσθημα ανεπάρκειας και ενοχής.

• Σωματική και ψυχική κόπωση: Ένα συνεχές αίσθημα κόπωσης, ακόμα και μετά από επαρκή ξεκούραση.

•  Μειωμένος ενθουσιασμός: Η εργασία που κάποτε ήταν πηγή ικανοποίησης αρχίζει να φαίνεται σαν βάρος.

•  Έλλειψη Συγκέντρωσης: Δυσκολία στην εστίαση και στη διατήρηση της προσοχής κατά τη διάρκεια της περίθαλψης ή της εργασίας.

•  Αποσύνδεση από τα πάσχοντα πρόσωπα: Αισθήματα απομάκρυνσης και δυσκολία στη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων.

•  Αύξηση κυνισμού: Ανάπτυξη αρνητικών ή κυνικών σκέψεων για τη φροντίδα που απαιτείται για τους ανθρώπους μας.

   Η κόπωση συμπόνιας προκύπτει από την ανισορροπία μεταξύ της συνεχούς προσφοράς βοήθειας και της έλλειψης συναισθηματικής και προσωπικής αναπλήρωσης. Οι επαγγελματίες ή οι συγγενείς και φίλοι φροντίδας συχνά αναλαμβάνουν το βάρος των προβλημάτων των άλλων χωρίς να δίνουν επαρκή σημασία στις δικές τους ανάγκες. Η συνεχής αυτή πίεση να ανταποκριθούν στις ανάγκες των άλλων μπορεί να τους αφήσει συναισθηματικά εξαντλημένους και ψυχικά ευάλωτους.

Ενδείξεις και συμπτώματα 

   Η αναγνώριση της κόπωσης συμπόνιας είναι το πρώτο βήμα προς την αντιμετώπισή της. Μερικά σημάδια που μπορεί να υποδηλώνουν ότι κάποιος υποφέρει από αυτήν είναι:

• Αποφυγή ευθυνών: Η απομάκρυνση από τα καθήκοντα ή η αποφυγή των προσώπων που περιθάλπουμε λόγω έλλειψης ενέργειας.

•  Αίσθημα αναποτελεσματικότητας: Το αίσθημα ότι δεν προσφέρουμε αρκετά ή ότι η βοήθειά μας δεν κάνει διαφορά.

•  Ευερεθιστότητα και άγχος: Συχνά ξεσπάσματα, άγχος και αυξημένη νευρικότητα.

•  Σωματικά συμπτώματα: Πεπτικές διαταραχές πονοκέφαλοι, προβλήματα ύπνου και άλλες σωματικές ενδείξεις στρες.

Επιπτώσεις στις επαγγελματικές και προσωπικές σχέσεις

   Η εξάντληση της συμπόνιας μπορεί να έχει καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στην επαγγελματική όσο και στην προσωπική ζωή. Στον επαγγελματικό χώρο, η μειωμένη απόδοση, η αδιαφορία και η έλλειψη συμπόνιας μπορούν να δημιουργήσουν εντάσεις με συναδέλφους και να μειώσουν την ποιότητα της φροντίδας που παρέχεται στους περιθαλπόμενους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες, όπως επαγγελματική εξουθένωση ή ακόμα και απομάκρυνση από το επάγγελμα.

   Στην προσωπική ζωή, η εξάντληση της συμπόνιας συνήθως φθάνει στην απομάκρυνση από τους φίλους και την οικογένεια καθώς το περιθάλπον πρόσωπο αισθάνεται υπερβολικά κουρασμένο για να αλληλεπιδράσει. Οι σχέσεις αποκτούν αρνητικό πρόσημο ενώ το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον να μην μπορεί να κατανοήσει τις μεταβολές στη συμπεριφορά και τη διάθεση του ατόμου.

Ψυχολογικές προσεγγίσεις για την κατανόηση & την διαχείριση
της εξάντλησης της συμπόνιας 

  Η κατανόηση της εξάντλησης της συμπόνιας απαιτεί μια πολυεπίπεδη προσέγγιση που συνδυάζει διάφορες ψυχολογικές θεωρίες και πρακτικές. Ενδεικτικά παρατίθενται μερικές:

Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT): Εστίαση στην αλλαγή αρνητικών σκέψεων και πεποιθήσεων που συνδέονται με την αίσθηση της αναποτελεσματικότητας και της εξάντλησης.

Ενσυνειδητότητα (Mindfulness): Ανάπτυξη τεχνικών που ενισχύουν την ικανότητα του ατόμου να ζει στο παρόν, μειώνοντας το άγχος και την εσωτερική πίεση.

Ψυχοδυναμική προσέγγιση: Διερεύνηση των βαθύτερων αιτίων της εξάντλησης, όπως παιδικά τραύματα ή ανεπίλυτες ανασφάλειες, που μπορεί να οδηγούν στην ανάγκη για υπερβολική φροντίδα των άλλων.

Αντιμετώπιση και απάλυνση

  Η αντιμετώπιση της εξάντλησης της συμπόνιας απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει τόσο τη φροντίδα του εαυτού όσο και την αναζήτηση εξωτερικής υποστήριξης***. Είναι σημαντικό να ξεκινήσετε αναγνωρίζοντας το πρόβλημα και έπειτα να ακολουθήσετε συγκεκριμένες στρατηγικές για να το διαχειριστείτε.

• Αναγνώριση και αποδοχή: Το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση του προβλήματος και η αποδοχή ότι χρειάζεστε βοήθεια. Συχνά, η άρνηση ή η υποβάθμιση των συμπτωμάτων μπορεί να παρατείνει την εξάντληση.
•  Δημιουργία ενός υγιούς περιβάλλοντος: Προσπαθήστε να βελτιώσετε τις συνθήκες εργασίας σας, εάν αυτό είναι εφικτό. Βεβαιωθείτε ότι το περιβάλλον σας είναι υποστηρικτικό και επιτρέπει περιθώρια για ξεκούραση.
•  Συνεχής αυτοφροντίδα: Η αυτοφροντίδα δεν πρέπει να θεωρείται απλώς ως μια εφάπαξ λύση. Είναι μια συνεχής διαδικασία, και γι’ αυτό πρέπει να αφιερώνετε χρόνο καθημερινά για τη φροντίδα της ψυχικής και σωματικής σας υγείας.
•  Συμμετοχή σε θεραπευτική παρέμβαση: Αν τα συμπτώματα είναι έντονα ή παρατεταμένα, είναι σημαντικό να ζητήσετε τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχολόγου ή ψυχοθεραπευτή. Η θεραπευτική παρέμβαση μπορεί να προσφέρει τα απαραίτητα εργαλεία για τη διαχείριση της εξάντλησης.
  

   Η Ψυχική Ανθεκτικότητα

   Πως αντιμετωπίζεται η εξάντληση της συμπόνιας; Μα με την καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας. Με την έννοια Ψυχική Ανθεκτικότητα αναφερόμαστε στην ικανότητα ενός ατόμου να ξεπεράσει δύσκολες καταστάσεις και να βγει πιο δυνατό μέσα από αυτές: "Ψυχική Ανθεκτικότητα είναι η δυνατότητα του ατόμου να προσαρμόζεται σε δύσκολες καταστάσεις κρατώντας ταυτόχρονα τη ψυχική του υγεία" (Steven M Southwick Οκτώβριος 2014)*.

  Η ανθεκτικότητα είναι μια δυναμική διαδικασία που αφορά το πώς οι άνθρωποι μπορούν να προσαρμοστούν σε αντιξοότητες της ζωής. Άνθρωποι με δοκιμασμένη ανθεκτικότητα μπορούν και ξεπερνούν πιο εύκολα τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη ζωή τους αξιοποιώντας την εσωτερική τους δύναμη με δείκτη την ανάκαμψη τους μετά από κάποια αποτυχία.

   Η Ελαστικότητα (resilience) του κάθε προσώπου, είναι η επόμενη ζητούμενη ποιότητα με ουσιαστική σημασία. Βοηθά τα άτομα να προσαρμόζονται στις στρεσογόνες συνθήκες, να ανακάμπτουν από τις δυσκολίες και να αναπηδούν από εγκλωβιστικές καταστάσεις.

Στρατηγικές αυτοφροντίδας και πρόληψης

   Αφού αναγνωρίσετε το πρόβλημα και ξεκινήσετε να το αντιμετωπίζετε, είναι εξίσου σημαντικό να εφαρμόσετε πρακτικές αυτοπροστασίας και αυτοφροντίδας για να προλάβετε την επανεμφάνιση του. Οι στρατηγικές αυτές εστιάζουν στη δημιουργία μιας ισορροπημένης καθημερινότητας που προστατεύει την ψυχική σας ευεξία.

  Θέσπιση ορίων: Μάθετε να λέτε “όχι” όταν νιώθετε ότι οι υποχρεώσεις σας ξεπερνούν τις δυνατότητές σας. Ο καθορισμός ορίων είναι κρίσιμος για τη διατήρηση της ενέργειας και της ψυχικής υγείας.

  Αποσύνδεση από τη δουλειά: Βρείτε χρόνο για να ξεκουραστείτε και να ασχοληθείτε με δραστηριότητες που σας προσφέρουν χαρά και ικανοποίηση εκτός του επαγγελματικού σας χώρου.

  Τακτική σωματική άσκηση: Η φυσική άσκηση είναι σημαντική για τη μείωση του άγχους και την αναπλήρωση της ενέργειας. Βοηθά επίσης στην απελευθέρωση ενδορφινών, οι οποίες βελτιώνουν τη διάθεση.

  Υποστήριξη από συναδέλφους: Η ανοιχτή επικοινωνία με συναδέλφους ή η συμμετοχή σε ομάδες στήριξης μπορεί να προσφέρει ανακούφιση και κατανόηση, καθώς μοιράζεστε κοινές εμπειρίες.

~~~

 * Συμπόνια είναι η ακριβής έννοια. Κάποιες φορές αποδίδεται στα ελληνικά με την λέξη ενσυναίσθηση η οποία είναι απόρροια νεολογισμού. Δηλαδή η λέξη ενσυναίσθηση είναι "τεχνικά φτιαχτή" και αποτελεί απευθείας απλοποιημένη μετάφραση ενός αγγλικού όρου που ακρωτηριάζει εννοιολογικά την πλούσια συνθετότητα της συμπόνιας όπως έχει τοποθετηθεί στην Ελληνική.

** Steven M Southwick: "Resilience Definitions, Theory, and Challenges: Interdisciplinary Perspectives" Article in European Journal of Psychotraumatology October 2014

*** Martha Teater and John Ludgate. (2014): "Overcoming Compassion Fatigue: A Practical Resilience Workbook" Αμετάφραστη δημοσιευμένη εργασία σε βιβλίο με τον ομώνυμο τίτλο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Canadian Medical Association (2020). "Compassion fatigue: Signs, symptoms, and how to cope". [online] Canadian Medical Association. https://www.cma.ca/physician-wellness-hub/content/compassion-fatigue-signs-symptoms-and-how-cope.
•  Figley, C.R. (2002). "Compassion fatigue: Psychotherapists’ chronic lack of self care". Journal of Clinical Psychology, [online] 58(11), pp.1433–1441. doi:https://doi.org/10.1002/jclp.10090
•  Killian, K.D. (2008). "Helping till it hurts? A multimethod study of compassion fatigue, burnout, and self-care in clinicians working with trauma survivors". Traumatology, https://doi.org/10.1177/1534765608319083
•  Skovholt, T. M., & Trotter-Mathison, M. (2011). "The resilient practitioner: Burnout prevention and self-care strategies for counselors, therapists, teachers, and health professionals" 
•  Stoewen, D.L. (2019). "Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 2: Understanding compassion fatigue". The Canadian veterinary journal, La revue veterinaire canadienne, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6697064/
•  Stoewen, D.L. (2020). "Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 4: Signs and consequences of compassion fatigue". The Canadian Veterinary Journal, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7560777/.